آرامگاه شیخ‌احمد جامی که با نام مزار شیخ احمد جام نیز شناخته می‌شود
آرامگاه شیخ‌احمد جامی که با نام مزار شیخ احمد جام نیز شناخته می‌شود، مدفن و مقبره شیخ‌احمد جامی، با قدمتی نزدیک به ۸۰۰ سال در شهرستان تربت جام در استان خراسان رضوی است. این بنا مربوط به سدهٔ ۹ تا ۱۲ ه.ق است و داخل شهر تربت جام واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.این مجموعه شامل حدود ده بناست که به تدریج و توسط مریدان شیخ جام که بعضی از آنها از حاکمان و زمامداران عصر نیز بوده‌اند و در طی قرون ۹ تا ۱۲ هجری ساخته شده‌است. در حالی که مرقد شیخ، به صورت روباز و خارج از این بناها، در مقابل ایوانی عظیم قرار دارد. گنبدخانه اصلی در مرکز مجموعه است و ایوانی در سوی شمالی آن قرار دارد که به صحن وسیع مقبره رو کرده‌است. دو گنبدخانه کوچکتر به نام «گنبد سفید» و «مسجد کرمانی»، به ترتیب در غرب و شرق ایوان واقع است. در شرق گنبدخانه، شبستانی به نام «مسجد عتیق» و در غرب آن، حیاط کوچکی به نام «سراچه» قرار دارد. در جنوب مجموعه نیز، مسجد نو جای گرفته‌است. در ضلع غربی حیاط مقبره، یک گنبدخانه و بقایایی از مدرسه فیروزشاهی باقی است
آرامگاه شیخ احمد جامی یکی از دیدنی‌های استان خراسان رضوی، در حاشیه شمال غربی شهرستان تربت جام در کنار مقبره و مسجد خواجه عزیزالله در محله‌ای به نام سعدآباد واقع شده است.
شیخ احمد جامی (یا جام) که نام کامل وی احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی است، از عارفان، شعرا و موسیقی‌دانان مشهور قرن پنجم و ششم هجری قمری بوده است. وی در سال ۴۴۰ هجری قمری در روستای نامق از توابع ترشیز (کاشمر فعلی) به دنیا آمد و در سن ۹۵ سالگی در تربت جام درگذشت. شیخ احمد در سن ۲۲ سالگی دچار تحول روحی شده و به عرفان روی می‌آورد. وی در این دوران از مردم کناره گرفته و ۱۸ سال در ارتفاعات نامق و کوهستان بزد، گوشه عزلت اختیار می‌کند و به مطالعه قرآن و تفاسیر و تحقیق در حال عرفا می‌پردازد تا این که به خدمت حضرت خضر(ع) مشرف می‌شود. ایشان در سن ۴۰ سالگی به تعلیم، ارشاد، گفتار و نگارش رساله و کتاب مشغول می‌شود و در سفرهایی که به نقاط مختلف می‌رود، در میان طبقات مردم از جمله برخی حکمرانان و زمامداران سیاسی نفوذ به دست می‌آورد. شیخ احمد القابی چون شیخ الاسلام، قطب الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده پیل، پیر جام و شیخ جام دارد.
مقبره شیخ جامی
بقعه جامی در واقع یک مجموعه است که از بخش‌های مختلفی چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشکیل شده است. البته الحاقات دیگری در این مجموعه وجود دارد که در دوره‌های مختلف به وجود آمده‌اند مانند آب‌انبار، مسجد زیرزمینی و قبور مجاور مزار.
در قسمت شرقی مجموعه، ورودی واقع شده و به گونه‌ای است که نظر انسان را به خود جلب می‌کند. معماری این بخش شامل پیش‌طاق ورودی، آستانه درگاه با درِ چوبی و طاق‌های دو اشکوبه به طرفین است. درِ چوبی قدیمی مجموعه آراسته به کتیبه‌های کوفی است که به دلیل محو شدن بیشتر قسمت‌های آن، قابل خواندن نیست، اما ظاهر آن نشان از قدمت این اثر دارد.
به طور کلی، ورودی از قسمت‌های قدیمی مجموعه به شمار رفته و مربوط به قرن هشتم هجری قمری است. بخش ورودی مجموعه آرامگاه که از خشت ساخته شده، در ابتدا هیچ‌گونه تزئیناتی را شامل نمی‌شده است و در دوره ایلخانی نمای مجموعه با گچ سفید شده و در دوره‌های بعد با استفاده از گچبری‌های زیبا و استفاده از رنگ قرمز، ورودی مجموعه را آراسته‌اند.
گنبد و گنبدخانه در قلب مجموعه واقع و چهارنماى خارجى آن توسّط بناهاى اطراف پوشیده شده است؛ دیوارهاى گنبدخانه، در داخل تا حد کتیبه و هشت بخشى گنبد بالا مىرود. ۴ سه کنج و ۴ طاق‌نماى پُر، ۸ ضلعى زیر گنبد را مىسازد و سطح زیر گنبد نیز با یک کاربندى پوشانده شده است. ساختمان و طرح بناى گنبد، یادآور مقبره سلطان سنجر در مرو (قرن ۱۲میلادی) و بقایاى آرامگاه تیمورى مجاور مسجد هرات است که در سال ۱۲۰۰ میلادی بر پا شده است. به نظر می‌رسد ورودىهاى شمالى، جنوبى و شرقى، اصلى باشند؛ وجود گچبرىهاى اطراف ورودى غربى، بیانگر این است که این فضا، که قبلاً محراب بوده و در زمانى که دیگر گنبدخانه محل برگزارى نماز نبوده، درى در آن تعبیه شده است. سه جفت درِ گنبدخانه، مربوط به قرن هشتم هجرى است که یکى از آنها تاریخ ۷۳۳هجری قمری را نشان می‌دهد. یک جفت درِ دیگر که در حال حاضر ورودى غربى (محراب سابق) است، مربوط به قرن ۱۵ میلادى است. دیوارها و گنبد با طرحهاى هندسى و گیاهى با زمینههاى مختلف آبى رنگ تزیین شده که از نظر سبک، مربوط به نیمه دوّم قرن چهاردهم میلادى است. کتیبه زیر گنبد (گریو)، کتیبهاى قرآنى است. ولى کتیبه بزرگ زیرین آن، اطّلاعات مهم تاریخى در بردارد.
این گنبدخانه، اوّلین بنایى است که بعد از گذشت ۹۷ سال از فوت شیخ در سال ۵۳۶هجری قمری در کنار قبر او برپا شده و چون بر روى قبر او ساخته نشده، مقبره نیست. از طرف دیگر، چون پس از مرگ شیخ، مزار او محل اجتماع مریدان و فرزندان وى بوده است، از این رو درگذشته به‌عنوان جماعت خانه مورد استفاده بوده که وجود چلّهخانههاى داخل آن نیز گواهى بر صحّت این ادّعاست و از طرف دیگر، به عنوان نمازخانه نیز مىتوانسته مورد استفاده زائران مزار شیخ قرار گرفته باشد.
شیخ جام، عارف و صوفی قرن ششم (زاده ۴۴۰، نامق، کاشمر - درگذشته ۱۰ محرم ۵۳۶، تربت جام) در سن ۲۲ سالگی رو به توبه آورد و پس از مسافرت‌های طولانی در روستای معدآباد (هسته قدیمی تربت جام) ساکن شد. وی خانقاه و مسجدی در آنجا برپا نمود و در سن ۹۶ سالگی، دار فانی را وداع گفت و طبق وصیت خودش، پیکر وی را در کنار خانقاهش بر دروازه معدآباد به خاک سپردند. رابطه خویشاوندی و نفوذ مذهبی خاندان شیخ با پادشاهان و بزرگان ادوار بعدی، به‌ویژه حاکمان آل کرت در دورهٔ ایلخانی و پادشاهان تیموری سبب رونق و آبادی بیشتر تربت جام گردید و این عوامل به شکل‌گیری و توسعه مجموعه معماری آرامگاهی پیرامون مقبره شیخ جام کمک نمود.
قبر شیخ در هوای آزاد در جلوی ایوان مسجد قرار دارد. بر روی قبر نمادی سنگی به ارتفاع حدود دو متر با حکاکی‌های زیبا قرار داده شده‌است. روی قبر شیخ هیچ سنگی قرار داده نشده و تنها یک درخت پسته کاشته شده‌است
